مقدمه: طرح دیدگاه مرحوم مظفر
مرحوم مظفر[1] در آیۀ نبأ:
﴿إنْ جاءَكُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا﴾[2]
این نکته را یادآور می‌شود که «تبیّنوا» در برخی قرائات، «تثبّتوا» خوانده شده است و سعی دارد بین این دو قرائت به نحوی ارتباط برقرار کند و این اختلاف قرائت را گواه قرار دهد بر آن که یک نحوه قرابت معنایی بین این دو وجود دارد.
بیان مثال: آیۀ نبأ («تبیّنوا» و «تثبّتوا») و ارتباط معنایی
بدین ترتیب یک مرحله از بحث نیز آن است که به اختلاف قرائات واژگان به کار رفته در آیات قرآن توجه نموده و این اختلاف قرائت را گواه بر ارتباط معنایی قرار دهیم. دیدگاه مرحوم مظفر و این که برای درک معنای یک واژه بتوان از اختلاف قرائات بهره برد، مبنایی است که از جهت کبروی نیازمند بحث و تأمل است.
پرسش و پاسخ پیرامون وجود اختلاف معنایی (یَطْهُرْنَ و یَطَّهَّرْنَ)
شاگرد: مگر نه آن است که ﴿یَطْهُرْنَ﴾ و ﴿یَطَّهَّرْنَ﴾ اختلاف قرائتی است که معنایش نیز متفاوت است؟
استاد: این که در برخی موارد اختلاف معنایی وجود داشته منافات ندارد با این که اصل اوّلی در اختلاف قرائات وجود قرابت معنایی باشد.
پیش‌فرض بحث: وضعیت تواتر قرائات و منشأ تغییر در قرائات غیر متواتر
البته اگر گفتیم تمام قرائات متواتر هستند دیگر مجالی برای این بحث‌ها وجود نخواهد داشت. ولی اگر گفتیم تنها یک قرائت صحیح وجود دارد و سائر قرائات تغییریافته قرائت صحیح هستند یک بحث این است که آیا این تغییر یافتن به عنوان نقل به معنا است یا نقل به معنا نبوده بلکه غلط خوانده شده است؟
نقد استدلال به صرف وجود تعدد قرائات: لزوم بررسی منشأ اختلاف
پس نخست باید دید منشأ تعدد قرائت چیست و مجرّد این که دو قرائت وجود دارد دلیل بر وجود ارتباط معنایی نیست.
شاهدی از روایت برای بیان منشأ تعدد قرائات
مثلاً روایتی صحیح السند[3] وارد شده است که می‌گوید قرائت صحیح آیۀ شریفۀ ﴿يَحْكُمُ بِهِ ذَوا عَدْلٍ مِنْكُم﴾[4] «ذو عدل منکم» است که کاتبان، به اشتباه یک الف بعد از «ذو» قرار داده‌اند، تصور کردند همچون «جاؤوا» یا «ضربوا» باید پس از «ذو» نیز الف افزوده شود و این کارشان سبب اشتباه در خوانش این واژه شده است. در این روایت صحیح السند حضرت فرموده است، قرائت صحیح «ذو عدل منکم» است و مقصود از آن، معصوم است که باید نزد وی بیایید تا حکم صادر کند. همانطور که پیداست این اختلاف در قرائت ربطی به نقل به معنا نداشته و ناشی از اشتباه کاتبان است؛
منشأ دیگر تعدد قرائات (نبود نقطه، تشدید و…)
مثلاً ممکن است «فتبیّنوا» را در آیۀ نباء، بدون نقطه نوشته باشند و نقطه نداشتنش سبب شده باشد که قرائت جدیدی در مورد آن شکل بگیرد. خیلی اوقات نگذاشتن نقطه، یا تشدید در امثال «یَطْهُرن» و «یَطَّهرنَ» زمینه‌ساز اختلاف در قرائت می‌شود. ممکن است مثلاً در آن دوره‌ها تشدید زیاد نبوده و یا تشدیدش از نسخۀ اولیه پاک شده و به این شکل خوانده شده است.
نتیجه‌گیری: مجرد تعدد قرائت، گواه ارتباط معنایی نیست.
مجرّد این که دو قرائت وجود دارد دلیل بر وجود ارتباط معنایی نیست؛ پس نخست باید دید منشأ تعدد قرائت چیست.
جلسه ۱۱۴ - مورخ ۲۹ اردیبهشت ۱۴۰۳