در جایی که مفهوم شرعی وجود ندارد، اگر شک کردیم که شبهه مصداقیه است یا شبهه مفهومیه است، تکلیف چیست؟
مقدمه: تمایز رایج بین شبهات مفهومیه و مصداقیه
غالباً شبهه مفهومیه و شبهه مصداقیه با یکدیگر خلط نمی‌شوند؛ زیرا:
- شبهات مفهومیه: اغلب از نوع حکمیه هستند و به فقدان نص، اجمال نص، یا تعارض بین نصوص باز می‌گردند.
- شبهات مصداقیه: غالباً از نوع موضوعیه هستند و به امور خارجیه مربوط می‌شوند.
چالش در موارد خاص: شک در مفهوم عرفی (مانند ماء الاستنجاء)
اما گاهی اوقات، مانند مورد “شک در مفهوم ماء الاستنجاء”، مفهوم مورد بحث حقیقت شرعیه ندارد و مفهوم آن از عرف گرفته می‌شود و خود عرف در تعیین مفهوم دچار شک می‌شود.
این مشکل در بحث “آب مطلق و آب مضاف” نیز مطرح شد؛ چرا که این مفاهیم (آب مطلق و مضاف) نیز حقیقت شرعیه ندارند و از عرف اخذ شده‌اند، اما گاهی خود عرف نیز شک می‌کند.
حالات مختلف شک در مطلق یا مضاف بودن آب
در مورد آب، سه حالت کلی وجود دارد:
- حالت وضوح مطلق بودن: اگر میزان چیزی که در آب است، آنقدر کم باشد که مستهلک شود، قطعاً آب مطلق است.
- حالت وضوح مضاف بودن: اگر میزان چیزی که در آب است، آنقدر زیاد باشد که قطعاً مضاف باشد.
اما دو حالت باقی می‌ماند که محل تردید است:
- شک در مفهوم مطلق: گاهی چیزی که در آب است، زیاد است اما نه به قدری که قطعاً بگوییم مطلق نیست. در این صورت، شک می‌کنیم که آیا مفهوم آب مطلق شامل آن می‌شود یا خیر؟
- شک در تطبیق مصداقی: گاهی آنقدر زیاد نیست که در مفهوم مطلق شک کنیم، اما در تطبیقش بر این مصداق، شک داریم.
منشأ شک در هر دو حالت فوق، عرف است، چرا که شبهه موضوعیه است.
پرسش اساسی: تعیین نوع شبهه در شکِ در مفهومِ عرفی
حال سؤال اینجاست که در موضع شک، باید معامله شبهه مفهومیه کنیم یا شبهه مصداقیه؟ این مطلب از آن جهت مهم است که در شبهه مفهومیه به عام تمسک می‌کنیم، به خلاف شبهه مصداقیه.
پاسخ مرحوم صاحب جواهر و نقد آن
مرحوم صاحب جواهر در پاسخ فرموده‌اند که در اینجا نمی‌توان به ظهور اخذ کرد، نه ظهور خاص و نه ظهور عام. بلکه باید به سراغ اصل عملی رفت.
-
استصحاب: اگر حالت سابقه آب را داشتیم، استصحاب می‌کنیم. مثلاً اگر آب قبلاً مطلق بود و نمی‌دانیم با این مقدار اضافه، مضاف شده یا خیر، استصحاب اطلاق می‌کنیم.
اشکال: البته ما اشکال کردیم که استصحاب در شبهات مفهومیه عمل نمی‌کند. لذا باید استصحاب حکمی را جاری کرد. مثلاً می‌گوییم قبلاً این آب طاهر و مطهر بود، الآن هم طاهر و مطهر است. -
قاعده طهارت: اما اگر استصحاب جاری نشد، به سراغ اصول عملیه پایین‌تر مانند قاعده طهارت می‌رویم.
برگرفته از درس خارج فقه، جلسه ۳۸
۲۱ بان ۱۴۰۳