توجّه کلینی به نحله‌های مختلف حدیثی و عدم تمرکز او بر یک نحله واحد
درس خارج فقه استاد سید محمّد جواد شبیری مورخ ۳۰ اردیبهشت ۱۴۰۳
برخی گمان کرده‌اند که کلینی به یک جریان خاص حدیثی اختصاص دارد. این کلام صحیح نیست بلکه مرحوم کلینی از جریانات و نحله‌های حدیثی مختلف استفاده کرده است. در کتاب کافی یک جریان حدیثی خاصی حاکم نیست.
مرحوم کلینی روایات را از منابع مختلف اخذ کرده است. در ابواب مختلف کافی، منابع مختلف به چشم می‌خورد. به‌عنوان مثال، در اصول کافی از یک دسته از منابع و در فروع کافی از دسته دیگری از منابع استفاده شده است. در ابواب مختلف نیز روایات از منابع متفاوتی اخذ شده است. البته تشخیص جمیع موارد دشوار است، ولی تا حدّ زیادی شناسایی منابع کافی ممکن است. در اصول کافی از بین آن سه راوی که بیان شد یعنی «أحمد بن محمّد بن عیسی» و «أحمد بن محمّد بن خالد» و «سهل بن زیاد»، از احمد بن محمّد بن عیسی بیشتر از دیگران نقل شده است.
با ملاحظه نرم‌افزار درایة النور معلوم می‌شود ۴۸۲۸ روایت اصول کافی از احمد بن محمّد بن عیسی نقل شده است که حدود ۳۵۰ مورد از آنها عنوان مشترک بین «احمد بن محمّد بن عیسی» و «احمد بن محمّد بن خالد» بوده و تشخیص داده نشده که برای کدامیک است. بر فرض آنکه مثلا نصف این روایات از «احمد بن محمّد بن عیسی» باشد، می‌توان گفت در مجموع حدود ۴۷۰۰ روایت از احمد بن محمّد بن عیسی در کافی نقل شده که عدد بالایی است. جمیع روایات کافی حدود ۱۶ هزار حدیث است که بیش از ربع آنها از احمد بن محمّد بن عیسی است. بالاترین جریان اثرگذار در کافی جریان احمد بن محمّد بن عیسی است که جریان فقها است.
از احمد بن محمّد بن خالد برقی در کافی ۱۷۷۳ روایت نقل شده که با حذف موارد تکراری حدود ۱۵۰۰ روایت، و از سهل بن زیاد ۱۹۱۸ روایت در کافی نقل شده است. نکته قابل توجه آنکه عمده نقل‌های احمد بن محمّد بن عیسی در فروع است، و حجم روایات او در اصول نسبت به کل روایاتش کم است. در جلد اول و دوم و هشتم، مجموع ۳۰ درصد از روایات احمد بن محمّد بن عیسی ذکر شده ولی در این ۳ جلد از احمد بن محمّد بن خالد ۴۰ درصد از روایاتش نقل شده است. علّت این مساله تفاوت خود این شخصیّت‌ها است. احمد بن محمّد بن عیسی فقیه است، ولی احمد بن محمّد بن خالد محدّث و ادیب و مورّخ است. از احمد بن محمّد بن خالد در باب‌ّهای فقهی که مشتمل بر مطالب عمومی است – مثل کتاب الدواجن و کتاب الأطعمة و الأشربة و کتاب السفر- روایات متعدّدی نقل شده است.
از سهل بن زیاد در مجموع جلد ۱ و ۲ و ۸ حدود ۴۷ درصد از روایاتش نقل شده که ۲۰ درصد آن در اصول (جلد ۱ و ۲) و ۲۷ درصد آن در روضه (جلد ۸) است. یعنی نصف از روایات سهل بن زیاد در اصول و روضه نقل شده که آماری شبیه به احمد بن محمّد بن خالد است. این امر به جهت رویکرد حدیثی این راوی است. احمد بن محمّد بن عیسی در تمامی ابواب کافی –به‌خصوص در ابواب فقهی- حضوری برجسته دارد. این روایات یا به طور مستقیم از کتاب خود او و یا به طور غیرمستقیم از کتبی که احمد بن محمّد بن عیسی در طریق به آن کتب بوده نقل شده است.
آنچه اساس کتاب کافی را تشکیل می‌دهد جریان فقها است. اولویّت اول در احمد بن محمد بن عیسی فقاهت او است. در مرتبه بعد ممکن است از متکلمّین نیز به شمار رود. البته حدود ۱۲۰۰ روایت در اصول کافی و روضه از او نقل شده که تعداد کمی نیست، ولی حجم اصلی روایات او احادیث فقهی است. به‌خلاف احمد بن محمّد بن خالد و سهیل بن زیاد. گرایش اصلی کتاب محاسن برقی، روایات فقهی نیست.
حاصل آنکه کلینی از تمامی جریانات و نحله‌های حدیثی بهره برده، و بیش از دیگران از نحله احمد بن محمّد بن عیسی استفاده کرده است. البته حسّاسیّتی که احمد بن محمّد بن عیسی نسبت به افرادی مثل سهل بن زیاد و احمد بن محمّد بن خالد دارد، در کلینی چنین حسّاسیّتی وجود نداشته است؛ لذا اینکه برخی کلینی را منتسب به یک جریان خاص دانسته‌اند، صحیح نیست.