تحریف به زیاده، به جهت تداعی و انس ذهنی
درس خارج فقه استاد سید محمّد جواد شبیری مورّخ ۲۶ اردیبهشت ۱۴۰۳
یکی از علل تحریف، افزوده شدن عبارتی است که به‌طور معمول پس از عبارت دیگر می‌آید. به سند روایت زیر از کافی دقت کنید:
«عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ حَرِيزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع رَجُلٌ بَعَثَ بِزَكَاةِ مَالِهِ لِتُقْسَمَ فَضَاعَتْ هَلْ عَلَيْهِ ضَمَانُهَا حَتَّى تُقْسَمَ فَقَالَ إِذَا وَجَدَ لَهَا مَوْضِعاً فَلَمْ يَدْفَعْهَا فَهُوَ لَهَا ضَامِنٌ حَتَّى يَدْفَعَهَا وَ إِنْ لَمْ يَجِدْ لَهَا مَنْ يَدْفَعُهَا إِلَيْهِ فَبَعَثَ بِهَا إِلَى أَهْلِهَا فَلَيْسَ عَلَيْهِ ضَمَانٌ لِأَنَّهَا قَدْ خَرَجَتْ مِنْ يَدِهِ وَ كَذَلِكَ الْوَصِيُّ الَّذِي يُوصَى إِلَيْهِ يَكُونُ ضَامِناً لِمَا دُفِعَ إِلَيْهِ إِذَا وَجَدَ رَبَّهُ الَّذِي أُمِرَ بِدَفْعِهِ إِلَيْهِ فَإِنْ لَمْ يَجِدْ فَلَيْسَ عَلَيْهِ ضَمَانٌ».
در نقل تهذیب در سند این روایت، «عن زراره» نیامده است. باید در این مورد بررسی و تامّل نمود، ولی در بدو امر به نظر می‌رسد «عن زراره» نباید در سند موجود باشد. این زوائد به‌جهت انس ذهنی رخ می‌دهد. از آن رو که حریز، روایات زیادی از زراره نقل می‌کند، ممکن است کاتب پس از نوشتن حریز، زراره را نیز از روی سهو اضافه نموده باشد. بنابرین، باید حکم به زیاده بودن قید مزبور کنیم مگر آنکه نسخی که «عن زارره» در آن وارد شده، نسخ اصلی و قوی و قابل اعتنا باشد. در چاپ دار الحدیث از کتاب کافی «عن زراره» نیامده، و در حاشیه آن ذکر شده است:
«هكذا في النسخ و الوسائل و التهذيب. و في المطبوع:+/ « ».
اگر در بین نسخ کافی، هر دو نسخه وجود داشت، حکم به زیادت می‌کردیم، چه برسد به آنکه «عن زراره» در نسخ معتبر وجود ندارد. همانطور که بیان شد یکی از علل تحریف، افزوده شدن عبارتی است که به طور معمول پس از عبارت دیگر از باب تداعی معانی ذکر می‌شود. به عنوان مثال تعبیر «علی بن إبراهیم عن أبیه عن محمّد بن عیسی» در برخی از اسناد وجود دارد که «عن أبیه» در این سند زائد است. از آن رو که پس از نام علی بن ابراهیم در اسناد بسیاری تعبیر «أبیه» وارد شده، به جهت تداعی معانی و انس ذهنی در مواردی که «أبیه» وجود ندارد نیز این قید اضافه شده است. یعنی کاتب به محض آنکه علی بن إبراهیم را در سند مشاهده می‌نماید، پس از آن «أبیه» به طور ناخودآگاه به ذهن خطور می‌کند و به سند افزوده می‌شود. البته این امور غیراختیاری نیست؛ بلکه اختیاری است، ولی در ارتکاز افراد وجود دارد، و سرعت آن به قدری است که انسان از آن مغفول می‌ماند. سبق‌لسان نیز که گاهی رخ می‌دهد ازین قبیل است.
نکته دیگری در مورد تحریف مزبور ممکن است وجود داشته باشد. از آن رو که مضمون این روایت شبیه روایت ششم است (که از زراره نقل شده)، ممکن است شخصی در حاشیه نوشته باشد: «عن زرارة» که اشاره دارد به آنکه این مضمون، علاوه بر محمّد بن مسلم، از زراره نیز نقل شده است، و بعدا این مطلب -به این جهت که گمان شده در متن وجود داشته و ساقط شده- وارد متن شده است.
الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، ج3، ص553، رقم۱. جامع أحادیث الشیعة، ج۹، ص۳۴۵، ح۱۳۲۸۶.
كافي (ط - دار الحديث)، ج7، ص: 162