علامه طباطبایی در تفسیر قرآن کریم، میان کاربرد تعبیر «الذین آمنوا» ـ چه به صورت خطاب باشد و چه غیرخطاب ـ و واژه «المؤمنین» تمایز قائل شده است. ایشان بر این باور است که اطلاق تعبیر موصولی «الذین آمنوا» معمولاً ناظر به مصداقی متفاوت از موصوف «المؤمنین» است، مگر در مواردی که قرینه‌ای بر تطابق آن دو وجود داشته باشد.
مصداق‌شناسی «الذین آمنوا» در نگاه علامه طباطبایی
تعبیر شرافت‌بخش برای پیشگامان ایمان
ایشان معتقد است که «الذین آمنوا» کلامی شرافت‌بخش است و ویژه کسانی است که از دیرباز و در آغاز راه، به پیامبر اسلام (ص) ایمان آوردند؛ یعنی همان مسلمانان صدر اسلام و مصداق «السابقون الاولون» که در روزهای سخت، مؤمن حقیقی بودند. علامه چندین آیه را برای تأیید این مدعا شاهد می‌آورد، از جمله آیات ۷ و ۸ سوره غافر. بر اساس این آیات، فرشتگان و حاملان عرش برای مؤمنان از خداوند متعال طلب بخشش و گذشت می‌کنند و در ادامه از خدا می‌خواهند که پدران، همسران، و فرزندان نیک‌خوی اهل ایمان را به آن‌ها ملحق گرداند.
علامه استدلال می‌کند که اگر در دعای اول، منظور از مؤمنان، همه افراد بود، دیگر وجهی برای الحاق گروه دوم به ایشان وجود نداشت و عطف و فاصله بی‌معنا می‌شد و باید همگی در یک گروه قرار می‌گرفتند. این نشان می‌دهد که منظور از مؤمنان در دعای نخست، گروه ویژه‌ای از ایشان است.
نقدها و اشکالات وارد بر دیدگاه علامه طباطبایی
1. اشکال اشتراک احکام
اشکالی که در نگاه اول متوجه این نظریه می‌شود این است که اگر مصداق خطاب «الذین آمنوا» گروهی خاص از اهل ایمان باشند، پس باید تمام تکالیف نیز برای همین گروه باشد. در حالی که اشتراک احکام میان کسانی که در زمان پیامبر (ص) حضور داشتند و افرادی که در زمان‌های پسین زیسته‌اند، بدیهی است و همه دانشمندان مسلمان به این مطلب اعتقاد دارند.
پاسخ علامه به اشکال
علامه طباطبایی در پاسخ به این اشکال، ضمن پذیرش اینکه احکام اسلامی برای همگان است، معتقد است که این بحث ارتباطی به خطاب ندارد؛ چرا که وسعت یا ضیق محدوده خطاب، سبب‌هایی دارد و سعه و ضیق تکلیف، به عوامل دیگری وابسته است. همان گونه که برخی خطابات قانونی، به شخص پیامبر اسلام (ص) است، ولی تکلیف عمومی است. در حقیقت، در این گونه سخن، شرافت و احترام خاصی به مخاطب گذاشته شده است. در بحث ما نیز، به مؤمنان نخستین به جهت تکریم ایشان خطاب شده، ولی احکام بیان شده، همگانی است.
البته علامه این اختصاص مصداقی را فقط درباره تعبیر «الذین آمنوا» دانسته و مصداق تعبیر «المؤمن» را همه افرادی معرفی می‌کند که در ظاهر ایمان دارند؛ خواه در باطن هم مؤمن باشند، یا منافق، و خواه کسانی که ضعیف‌الایمان هستند.
۲. ناسازگاری با لحن توبیخی در برخی آیات
اشکال دیگر این است که چنین بیانی خلاف ظهور و برداشت ابتدایی از تعبیر «الذین آمنوا» است. در آیات پرشماری از قرآن کریم، با اینکه تعبیر به «الذین آمنوا» شده است، ولی لحن توبیخی وجود دارد که این شیوه سخنگویی مناسب مؤمنان راستین نیست.
به عنوان مثال در آیه:
[!quote]«یا ایها الذین آمنوا مالکم اذا قیل لکم انفروا فی سبیل الله اثّاقلتم الی الارض»
ای اهل ایمان! شما را چه شده هنگامی که به شما گویند: برای نبرد در راه خدا بیرون روید؛ سنگینی بر زمین می‌کنید؟
با اینکه خطاب به «الذین آمنوا» است، ولی ایشان را از نافرمانی نسبت به فرمان پیامبر (ص) درباره جهاد، به شدت توبیخ و تهدید می‌کند. نکته جالب آنکه به یقین، فقط گروهی از مؤمنان از این دستور سرپیچی کردند و نه همه ایشان؛ اما با این حال آیه کریمه، سرزنش را به عموم مؤمنان نسبت داده است. در آیات دیگر، نمونه‌های بیشتری از این سرزنش‌ها وجود دارد.
شواهد روایی بر عمومیت خطاب «یا أیها الذین آمنوا»
- روایت امام صادق (ع): گذشته از این، در روایتی امام صادق (ع) به روشنی مصداق خطاب «یا ایها الذین آمنوا» در قرآن کریم را شامل منافقان، گمراهان و هر کسی که اقرار ظاهری به دعوت خداوند متعال و پیامبر (ص) کند، دانسته‌اند.
- رفتار عبادی ائمه: شاهد دیگر در عمومیت خطاب برای همه مؤمنان، گزارشی است درباره توصیف حالت عبادی امام حسن مجتبی (ع) که ایشان هر بار آیه‌ای را از آیاتی که خطاب «یا ایها الذین آمنوا» دارد می‌خواندند، زیر لب می‌فرمودند: «لبیک اللهم لبیک». همین گزارش درباره امام رضا (ع) هم نقل شده است.
- توصیه امام صادق (ع): بلکه در نقلی امام صادق (ع) گفتن این ذکر را شایسته هر بنده‌ای می‌دانند که این آیه را تلاوت کند.
چالش در تعمیم دیدگاه علامه به موارد غیرخطابی
همچنین حتی در صورتی که این بیان را در موارد خطاب بپذیریم، اما بسیار مشکل است بگوییم مصداق جایی که «الذین آمنوا» به صورت خطابی نیامده است نیز مؤمنان نخستین هستند. در مواجهه ابتدایی با آیاتی چون آیه ۹ سوره یونس که می‌فرماید: «بی‌تردید کسانی‌که ایمان آورده‌اند و کارهای شایستی انجام داده‌اند، پروردگارشان آنان را به سبب ایمان‌شان به بهشت‌های پر نعمت که نهرها از زیر (قصرهای) آن جاری است، راهنمایی می‌کند. به نظر می‌رسد هر مؤمنی در گذر زمان، خود را مخاطب مستقیم آیه می‌داند و نمی‌توان این بیان را مخصوص مؤمنان نخستین دانست.
در روایات اهل بیت (ع) نیز شواهدی بر عمومیت اینگونه آیات موجود است. برای نمونه، پیرامون آیه «خیر البریة» که می‌فرماید: «بی‌گمان آنان که ایمان آورده‌اند و کردارهایی شایسته کرده‌اند، بهترین آفریدگانند، در حدیثی می‌خوانیم: «مقصود، امام علی (ع) و شیعیانش است».
برگرفته از مقاله «مصداق شناسی تعبیر یا ایها الذین آمنوا در قرآن کریم با بررسی رویکرد فقها»، دو فصلنامه علمی پژوهشی تا اجتهاد، سال پنجم، ش۹، بهار و تابستان ۱۴۰۰.