رباتها هم از نظر کارآیی اقسامی دارند هم از نظر شکل ظاهری. از نظر کارآیی رباتها امروز برای رفع انواع نیازهای بشر ساخته و بکارگیری شده است. در مسائل پزشکی، جراح یا کمک جراح، در مسائل ایمنی، در آتشنشانی در انجام وظائف منزل، هیچ فعالیتی امروز برای انسان نیست الا اینکه رباتی ساخته شده که بجای انسان فعالیت را انجام دهد.
از نظر ظاهری هم ربات بر دو قسم است:
قسم اول: بعضشان انسان نما یا حیوان نما نیستند مثل رباتهایی که در صنعت مونتاژ خودرو بکار می‌رود. یک بازو است که حرکت میکند قطعه را در جای خاص خودش قرار می‌دهد و آن را به سایر قطعات متصل میکند.
بعضی از رباتها به اندازه یک کپسول خوراکی ساخته شده و دوربینی در آن تعبیه شده و بعد از بلعیده شدن توسط انسان از معده و روده فیلم تهیه میکند به جای آندوسکوپی و کلونوسکوپی.
قسم دوم: رباتهای انسان نما یا حیوان نما که به شکل انسان یا حیوان هستند یا انسان و حیوان خیالی یا مشخص.
نکته چهارم: احکام رباتها
در بحث رباتها دو نوع حکم متصور است زیرا رباتها از جهتی دو قسم‌اند:
یکم: حکم کنترل ربات توسط هوش مصنوعی
رباتهایی که با هوش مصنوعی کنترل می‌شوند احکام هوش مصنوعی در این رباتها باید مورد بررسی قرار گیرد که الآن در صدد آن نیستیم و باید در بحث مستقلی احکام هوش مصنوعی تحلیل و بحث شود.
دوم: حکم ساخت ربات
ساخت ربات از نگاه تصویرگری و مجسمه سازی از نظر قائلین به حرمت تصویرگری چه حکمی دارد؟
ابتدا باید توجه داشت رباتهایی که به شکل انسان یا حیوان نیستند از این جهت داخل در محل بحث نیستند زیرا چنانکه مشهور متأخران قائل اند تصویر و مجسمه انسان و حیوان حرام است لذا تصریح می‌کنند اگر کسی عضوی از اعضای انسان را ساخت، یک بازو ساخت این صدق نمی‌کند که "صوّر صورةَ انسانٍ أو حیوان.
کلام در رباتهای انسان نما یا حیوان نما است.
دو نظریه مطرح است:
نظریه اول: شمول أدله حرمت نسبت به ربات
ممکن است گفته شود اطلاق أدله من صوّر صورة شامل رباتهای انسان نما یا حیوان نما نیز می‌شود لذا ساخت اینها هم حرام است.
دلیل این نظریه را بعد از نقد نظریه دوم بیان می‌کنیم.
نظریه دوم: عدم شمول أدله حرمت نسبت به ربات
گفته شده ممکن است با توضیحاتی ادعا شود ساخت ربات یا تخصصا و یا انصرافا از تحت ادله حرمت تصویر خارج است. دو بیان را بررسی می‌کنیم:
بیان اول: خروج تخصصی ربات از أدله حرمت
گفته شود آنچه از أدله حرمت تصاویر استفاده می‌شود این است که عنوان تصویرگری مطلقا حرام نیست بلکه عنوان حرمت تعلق گرفته است به عنوانی که غالبا شامل رباتها نمی‌شود.
بیان مطلب این است که یکی از روایات حرمت تصویر، صحیحه أبی بصیر بود که امام صادق علیه السلام فرمودند پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند أتانی جبرئیل و قال یا محمد ربک یقرئک السلام و ینهی عن تزویق البیوت، مضمون روایت این است که خداوند از تزویق بیوت نهی فرموده است. تزویق را در لغت معنا کردیم یعنی تزیین البیوت. پس نهی شدیم از اینکه خانه ها را زینت کنیم. این گزارش امام صادق علیه السلام از روایت پیامبر است، ابوبصیر تعجب میکند که مگر تزیین بیوت حرام است؟ لذا سؤال میکند معنای تزویق البیوت چیست؟ حضرت جواب می‌دهند تصاویر التماثیل.
مستدل می‌گوید عنوان اولیه حرام مربوط به تزویق البیوت است یعنی تزئین خانه ها حرام است سپس حضرت می‌فرمایند تزویق و تزئینی که از نوع صورتگری باشد حرام است. پس پیامبر فرمودند تزیین منزل به تصاویر و مجسمه ها حرام است. پس مفاد روایت این است که اگر مجسمه برای تزیین باشد حرام است و گفتیم غالب رباتها برای رفع احتیاجات بشر و خودکار سازی بعض اعمال بشر است، بشر امروز مخصوصا در غرب تنها است لذا این مشکل عاطفی را با حیواناتی مثل سگ برطرف میکند و گاهی با ربات این تنهایی را جبران میکند و ارتباط احساسی با صاحبش برقرار میکند تحت نظارت هوش مصنوعی.
پس آنچه حرام است تصاویر تزئینی است و رباتها غالبا برای رفع نیاز بشر است لذا أدله حرمت شامل اینها نمی‌شود.
نقد بیان اول:
عرض می‌کنیم این بیان وافی به مقصود نیست زیرا اگر روایت دیگری نداشتیم ممکن بود این بیان قابل استناد باشد که موضوع حرمت تزویق بیوت است و مصداقش تصاویر التماثیل است و ما نمی‌توانیم بدون قرینه تزویق را از موضوعیت اسقاط کنیم و بگوییم موضوع، حرمت مجسمه سازی است به هر نحوی که باشد، چه برای تزئین باشد چه غیر آن، موضوع می‌شد مجسمه سازی برای مجسمه سازی اما تنها این روایت نیست، روایات دیگری هم داریم که میگویند من صوّر صورة عُذّب که یا سند مورد قبول آقایان بود یا مثل مرحوم امام میگفتند این طائفه مستفیض است. اگر سایر روایات را قبول کردیم نتیجه این است که یک عام و یک خاص مثبتین داریم، یک طائفه از روایات می‌گوید صورتگری مطلقا حرام است چه برای تزیین باشد چه برای غیر تزیین باشد و یک روایت هم داریم می‌گوید تزیین بیت با مجسمه حرام است، مثبتین که یکدیگر را تقیید و تخصیص نمی‌زنند نهایتا ذکر خاص همراه با عام نشانه اهمیت عام باشد.
لذا این بیان اول برای جواز ساخت رباتهای رافع نیاز بشر کافی نیست.
بیان دوم: أدله حرمت از ربات انصراف دارد
گفته شده مجسمه و صورة در أدله، ظهورش در موجود غیر متحرک است، موجودی که هیچ حرکتی ندارد لذا در روایات آمده بود روز قیامت گفته می‌شود باید در آن نفخ روح کند، در حالی که ربات مجسمه متحرک است لذا تخصصا از تحت این أدله خارج است. روایات می‌گوید مجسمه حرام است و مجسمه چیزی است که تحرک ندارد.
نقد بیان دوم:
اولا: هیچ روایتی موضوع حرمت را مجسمه قرار نداده است. صوّر صورةً داریم یا تصاویر التماثیل داریم، ظهور این أدله در حرمت صورتگری است چه متحرک باشد چه غیر متحرک.
ثانیا: آن حکمت حکم را هم به عنوان علت قبول نکردیم و همان حکمت هم ارتباطی به نفخ روح ندارد لذا می‌شود شیء باشد که متحرک باشد اما روح نداشته باشد و در قیامت گفته شود در آن نفخ روح کن و لیس بنافخ.
بنابراین اگر کسی أدله حرمت تصویر را سندا و دلالتا تمام بداند أدله حرمت تصویر اطلاق دارد و شامل رباتها هم می‌شود و با این بیانات نمی‌توان ساخت ربات را از تحت أدله حرمت تصویر تخصصا یا انصرافا خارج کرد.
درس خارج فقه. تاریخ 12 اذر ماه 1402