اشکال در جریان برخی قواعد رجالی با وجود راوی ضعیف در سند
درس خارج فقه استاد سید محمد جواد شبیری ۵ خرداد ۱۴۰۳
جهت روشن شدن مقصود به سند روایت زیر توجه نمایید:
«عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ مُعَلَّى بْنِ عُبَيْدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الزَّكَاةِ تَجِبُ عَلَيَّ فِي مَوْضِعٍ لَا يُمْكِنُنِي أَن أُؤَدِّيَهَا قَالَ اعْزِلْهَا فَإِنِ اتَّجَرْتَ بِهَا فَأَنْتَ ضَامِنٌ لَهَا وَ لَهَا الرِّبْحُ وَ إِنْ تَوِيَتْ فِي حَالِ مَا عَزَلْتَهَا مِنْ غَيْرِ أَنْ تَشْغَلَهَا فِي تِجَارَةٍ فَلَيْسَ عَلَيْكَ وَ إِنْ لَمْ تَعْزِلْهَا وَ اتَّجَرْتَ بِهَا فِي جُمْلَةِ مَالِكَ فَلَهَا بِقِسْطِهَا مِنَ الرِّبْحِ وَ لَا وَضِيعَةَ عَلَيْهَا».
در اینکه مراد از «علی بن أبی حمزة» در سند این روایت کیست، دو احتمال وجود دارد. این راوی یا «علی بن أبی حمزه بطائنی» و یا «علی بن أبی حمزه ثمالی» فرزند أبوحمزه ثمالی است. با قواعد تمییز مشترکات باید بررسی نمود مراد از این راوی کیست. مشکلی که در سند این روایت وجود دارد آن است که «معلی بن عبید» توثیق ندارد، و مجهول است.
ممکن است که معلّی بن عبید، یک سند از نزد خودش درست کرده باشد. مساله‌ای که جای بحث دارد، مساله تاثیر توثیق و تضعیف روات بر تمییز مشترکات است. وقتی به‌عنوان مثال، معلّی بن عبید، ناشناخته است، آیا باز می‌توان قواعد تمییز مشترکات را جاری نمود و گفت: پدر «علی بن أبی حمزة» از اصحاب امام باقر A نیست؛ پس «علی بن أبی حمزه» بر خلاف متعارف حمل می‌شود. متعارف از «علی بن أبی حمزه» همان بطائنی است، ولی در این سند بر «علی بن أبی حمزه ثمالی» حمل می‌شود. آیا می‌توان این‌گونه قواعد تمییز مشترکات را جاری نمود یا خیر. ممکن است بیان شود از آن رو که معلّی بن عبید راوی مجهولی است، ممکن است از اساس شخص جاعلی باشد، و این سند را از نزد خودش اختراع کرده باشد.
پاسخ آن است که هرچند راوی، ناشناخته باشد، به طور متعارف وقتی در مقام بیان یک سند باشد، از اسناد شناخته‌شده استفاده می‌کند. اینطور نیست که راوی مجهول به این میزان ناآگاه باشد، و سندی جعل کند که با معهودات بسیار نامتناسب باشد. این خود امر غریبی است. از این رو است که در تمییز مشترکات به این شبهه توجّه نمی‌شود. یعنی از اول سند تا آنکه سند به راوی مشترک برسد، به صحّت سند نظر نمی‌شود، و مورد توجّه نیست. بله، در برخی موارد خاص و نادر که سندی بسیار غریب است و قابل تصحیح نیست، این احتمال را می‌توان مطرح نمود که آن راوی از نزد خودش یک سند بی‌ربط و غریب را جعل کرده است.
الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، ج4، ص60، رقم۲. جامع أحادیث الشیعة، ج۹، ص۱۶۴، ح۱۲۸۴۱.